1. Wisla

„Van welke krant ben je?”, snauwt taxichauffeur Zloch. Hij zit aan zijn ochtendkoffie op het terras van het treinstation van het dorpje Wisla in het zuidelijke puntje van Polen, wachtend op zijn eerste rit van de dag. Dorpsbewoners vertelden dat Zloch, onder hen bekend als lokale apologeet van de regeringspartij PiS (Recht en Rechtvaardigheid), zeker wel wat vragen zou willen beantwoorden over de aankomende Poolse parlementsverkiezingen.

„Je bent dus gelieerd aan Gazeta Wyborcza”, zegt hij als hem verteld wordt dat NRC hem wat vragen wil stellen. „Nee, geen interesse”, zegt hij kortaf. „Ik geef alleen interviews aan normale media, zoals aan TVP”.

Met ‘normale media’ bedoelt Zloch de publieke tv-zender TVP die in de afgelopen jaren is veranderd in de spreekbuis van de regering, terwijl Gazeta Wyborcza een krant is die kritisch schrijft over die regering.

Ook de volgende – volgens dorpsbewoners – PiS-stemmer reageert driftig. „Waarom komt u binnen in mijn zaak?”, vraagt meneer Hombek van de lokale fotozaak Foto Hombek. „Wie heeft u gestuurd? Mensen noemen zomaar mijn naam?” Hij tikt met zijn vingers op de toonbank waaronder verschillende foto’s te zien van hem met de PiS-leider Jaroslaw Kaczynski. „Ik moet echt weten wie u gestuurd heeft.”

In het dorpje Wisla ontspringt de gelijknamige rivier en begint ook de Poolse tweedeling. Grofweg ten westen van de rivier de Wisla heeft oppositiepartij PO (Burgerplatform) van oud-premier Donald Tusk een meerderheid en ten oosten van de rivier de huidige regeringspartij PiS. Maar aan beide kanten van de rivier is praten over op wie je stemt een gevoelig onderwerp.

Als meneer Hombek na een paar minuten afkoelt, wil hij best vertellen over de politiek. „Hier houden mensen zich niet bezig met echte problemen”, zegt hij over het PO-bastion Wisla. „Hier stemmen ze alleen tégen PiS.” Terwijl die partij in de afgelopen twee regeringsperiodes volgens hem veel gebracht heeft: de pensioenleeftijd is omlaaggegaan, gezinnen kregen een hoge kinderbijslag en gepensioneerden kregen een dertiende én veertiende maand. „Ik werk hier 41 jaar, deze zaak loopt al drie generaties en ik heb alles op orde.”

Het gaat volgens hem de goede kant op met Polen, in tegenstelling tot wat anderen denken. „De Europese Unie praat over de Poolse rechtsstaat, maar ze kunnen niet eens een definitie geven wat de rechtsstaat is”, vertelt Hombek. „Kijk naar Nederland meneer, maar misschien is het daar te vrij? En Frankrijk, je zult zien dat het in de nabije toekomst een moslimstaat wordt.”

Volgens Hombek is het simpel: „Als regeringen, andere landen of bedrijven niet stelen, is er geld en in Polen is er sinds de PiS-regering geld”. Maar wat hij gaat stemmen, wil hij niet zeggen. „Dat weet ik nog niet.”

Op loopafstand van Foto Hombek stroomt de Wisla. De rivier is in dit ski-oord niet dikker dan een potloodstreepje op de kaart van Polen. Het lijkt in niks op de brede rivier die van het zuiden naar het noorden stroomt en die in de geschiedenis van Polen een barrière vormde van belangrijke veldslagen uit de Europese geschiedenis, en die uiteindelijk uitmondt in de Oostzee bij Gdansk.

Beginpunt van de rivier de Wisla.

De Poolse parlementsverkiezingen van zondag 15 oktober kunnen een keerpunt betekenen in de jonge democratie die Polen is sinds 1989. Krijgt regeringspartij PiS een historische derde termijn, zoals de peilingen uitwijzen, of weet de oppositie onder aanvoering van Tusks Burgerplatform zich te verenigen en de verkiezingen naar zich toe te trekken? Ofwel: trekt de PiS-regering nog meer macht naar zich toe, zoals ze belooft met de ‘hervorming van de rechtsstaat’ of zal Polen onder Tusk terugkeren als een pro-Europees land?

Een tocht langs de Wisla, dwars door Polen, om te zien wat er op het spel staat in het door en door gepolariseerde land.

2. Cwiklice

Helemaal in de hoek van de begraafplaats ligt ze. Samen met haar zoon. Op het graf schijnt de felle herfstzon over verse rozen, kaarsjes en drie knuffeltjes. In het dorpje Cwiklice in het conservatieve zuiden, op steenworp afstand van de Wisla, ligt Izabela Sajbor begraven samen met haar ongeboren zoon Leon. De dertigjarige kapper was twee jaar geleden het eerste slachtoffer van het strikte PiS-beleid rondom abortus. ‘Any jeden wiecej’ staat op het graf – niet één meer.

Even voor middernacht wist Sajbor dat de artsen haar leven zouden riskeren voor het leven van haar foetus, die afwijkingen had en vrijwel zeker zou overlijden in de baarmoeder. „Mijn leven is in gevaar”, schreef ze aan familie, blijkt uit appcontact dat The New York Times in handen kreeg. Maar de artsen „kunnen niet helpen zolang de foetus leeft dankzij de anti-abortuswet”, schreef ze. „Kaczynski en Duda hebben dit gerealiseerd”, verwijt ze de partijleider van PiS en zijn partijgenoot en president Andrzej Duda in een van haar laatste appjes. „De vrouw als broedmachine.” Ze overleed de volgende ochtend om half acht.

Na het katholieke Malta had Polen al de meest restrictieve abortusregels in de Europese Unie, maar in 2020 scherpte PiS de wet nog verder aan: aborteren van een kind met een geboorteafwijking werd verboden. Met als gevolg dat vrouwen een groter risico lopen op overlijden en dat artsen bang zijn om vrouwenlevens te redden in plaats van het ongeboren kind.

De dood van Sajbor leidde tot massaprotesten in Polen. Maar het bleef niet bij één slachtoffer, vertelt abortus-activist Justyna Wydrzynska telefonisch. „Van zes vrouwen is bekend dat ze zijn overleden. We weten dat het er meer zijn maar dat mogen we niet bekendmaken van de familie.” En erger, zegt de activist, „de artsen in het ziekenhuis waar Izabela lag, handelen nog steeds hetzelfde: ze riskeren het leven van vrouwen omdat ze bang zijn om te worden vervolgd”.

Bij het graf van Izabela Sajbor, die in het ziekenhuis stierf terwijl artsen haar niet-levensvatbare ongeboren baby wilden redden, staat haar schoonzus.

Ook voor Wydrzynska, die vrouwen helpt aan informatie over abortus, pillen verschaft en trips regelt naar abortusklinieken heeft het strikte PiS-beleid grote gevolgen. Ze is als eerste activist veroordeeld voor hulp aan abortus – wat een strafbaar feit is in Polen, in tegenstelling tot het aborteren zelf – en heeft een taakstraf gekregen. Ze vecht die nu aan in hoger beroep.

Het abortusbeleid past in de gezinspolitiek van PiS – dat in 2015 aan de macht kwam door gezinnen en gepensioneerden beloftes te doen voor een beter leven. De pensioenleeftijd ging omlaag van 67 naar 65 voor mannen en voor vrouwen naar 60 jaar. Gepensioneerden kregen extra geld en gezinnen kregen kinderbijslag – maandelijks 500 zloty (110 euro) per kind. Voor veel Polen een aanzienlijk bedrag, helemaal bij meer kinderen.

Vlak voor deze verkiezingen werd de kinderbijslag verhoogd naar 800 zloty (175 euro), werd de belofte gedaan de pensioenleeftijd voor vrouwen te verlagen naar 53 jaar en is de benzineprijs bij staatsoliebedrijf Orlen – dat nauwe banden heeft met de PiS-regering en een groot deel van de regionale media heeft opgekocht – opvallend laag waardoor pompen dagelijks leeg staan.

Toch staat PiS er in de peilingen niet goed voor. Dankzij enkele splinterpartijen had PiS de afgelopen jaren een absolute meerderheid in de Sejm, de Poolse Tweede Kamer. Maar dat lijkt de partij nu bij lange na niet te halen. Ook al staat oppositiepartij Burgerplatform van Donald Tusk achter op PiS, zelfs bij verlies zou zijn partij kunnen gaan regeren als het de andere oppositiepartijen weet te verenigen. De sleutel ligt bij de kleinere partijen, waarbij het erom spant of zij de kiesdrempel halen.

Justyna Wydrzynska is de eerste activist die veroordeeld is voor hulp bij abortus in Polen.

Tusk hoopt vooral dat vrouwen naar de stembus gaan, een groep kiezers die in Polen vaak thuisblijft. „Abortus en vrouwenrechten zijn een belangrijk thema deze verkiezingen”, zegt activiste Wydzrynska. Als PiS de verkiezingen wint zal dat nog grotere gevolgen hebben voor abortuspatiënten, aangezien PiS dan waarschijnlijk geen andere optie heeft dan regeren met het extreemrechtse Konfederacja. „Zij willen niet alleen helpers straffen, maar ook de abortuspatiënten”, verzucht Wydrzynska.

„Wij zullen doorgaan, maar misschien niet meer vanuit Polen. We denken er serieus over om abortusklinieken te gaan bouwen net over de grens met Polen.”

3. Warschau

Er klinken sirenes in Warschau. Langs de weg, waar Tusk ‘s middags met zijn aanhangers een mars gaat houden, staan om de vijftig meter agenten. Achtergebleven foodtrucks op de route worden met spiegeltjes gecontroleerd op bommen. De veiligheidsmaatregelen staan in geen verhouding tot de ontspannen sfeer een paar uur later. Dan verzamelen honderdduizenden mensen zich rondom het cultuurpaleis midden in de stad voor de ‘Mars van de Miljoen Harten’.

Als Tusk op het middaguur het podium betreedt, snauwt een oudere vrouw: „we luisteren nu”, naar een man die praat. Tusk kondigt aan dat Burgerplatform met de oppositiepartijen Derde Weg (Trzecia Droga) en Links (Lewica) heeft besloten de handen ineen te slaan en samen een regering te willen vormen na de verkiezingen. „Ik voel dat er een doorbraakmoment aankomt in de geschiedenis van ons land”, roept Tusk onder luid applaus.

Even verderop staat Agata uit Ustron, een buurdorp vanwaar de rivier de Wisla ontspringt. Zij stemde altijd op de boerenpartij, maar gaat nu op Tusk stemmen. ‘Ik ben praktiserend katholiek en ik heb nooit op PiS gestemd’, staat op het bord dat ze omhoog houdt. „Veel mensen stemmen op PiS omdat de priester dat zegt”, zegt Agata. „Ik wil laten zien dat je dat als katholiek niet hoeft te doen.” Dat ze naar de mars is gekomen, werd haar onderweg niet in dank afgenomen. „In de tram hierheen werd ik al door mensen bekritiseerd, terwijl ze mijn protestbord niet eens hadden gezien”, zegt Agata. „Puur omdat ik naar deze mars ging, zeiden ze dat ik tegen de kerk ben en tegen gezinnen – ze kennen me niet eens, ze weten niet wie ik ben en reageren al zo.”

Met een grote regenboogvlag lopen Michal (43) en Blazej (35) hand in hand langs de mensenmassa. De mannen zijn opgetogen dat de mars er is en gaan zo links mogelijk stemmen. Niet op Tusk dus „en sowieso op een vegetariër”, zegt Michal. De afgelopen jaren heeft Blazej, die sinds vijftien jaar in Warschau woont, de tolerantie voor homo’s zien verslechteren in de hoofdstad. „De atmosfeer is echt veranderd. Als we hand in hand lopen worden we vaker uitgescholden.” „En buiten de stad moeten homo’s zich zelfs verbergen”, vult Michal aan. Als PiS weer wint, blijven ze toch in Polen wonen.

Maar student Konrad (22), lid van de jongerenbeweging van Burgerplatform, denkt daar anders over. „Misschien vertrek ik wel naar Nederland”, lacht hij. „Ik voelde daar zo’n open en tolerante samenleving. Zoals in Eindhoven, waar ik op een Arabische markt was en mensen gewoon naar elkaar glimlachten. Dat voelde zo open en inclusief, echt cool.”

4. Stara Biala

Aan de rand van de olieraffinaderij staat een stapel grijze containers waarin nu nog 700, maar binnenkort 6.000 arbeidsmigranten komen te wonen. Zij zullen het industrieterrein van staatsbedrijf Orlen naast het dorpje Stara Biala gaan uitbreiden. Qua oppervlakte is het industrieterrein, dat er in de jaren zestig kwam omdat er aan deze kant van de Wisla grote armoede heerste, nu al even groot als de nabijgelegen stad Plock (125.000 inwoners).

„Elke journalist die hier komt, eindigt met dezelfde vraag”, zegt Slawomir Wawrzynski, bestuurder van het dorp bij binnenkomst in zijn werkkamer. „Is de komst van duizenden arbeidsmigranten niet hypocriet?”

Dat zit zo. Hier in Stara Biala haalt Polen duizenden arbeidsmigranten binnen uit voornamelijk Azië, omdat het handen tekortkomt in de bouw. Al jaren kent Polen een laag geboortecijfer en vertrekken veel Poolse arbeiders naar West-Europa om daar meer te verdienen. Ondertussen kent Polen een historisch laag werkloosheidscijfer en groeit de economie al jaren gestaag.

Orlen in Plock.

Terwijl Polen dus duizenden Aziatische migranten nodig heeft om fabrieken te bouwen zoals deze olieraffinaderij, voert de huidige PiS-regering een sterk antimigratiebeleid. De staatstelevisie TVP zendt bijna dagelijks beelden uit van rellen in West-Europa, aan de grens met Wit-Rusland voert Polen illegale push-backs uit en tijdens de aankomende verkiezingen kunnen Polen ook stemmen op een door de regering geïnitieerd referendum over de migratiedeal van de Europese Unie.

Bovendien werd de PiS-regering recentelijk in verlegenheid gebracht, nadat bericht werd dat tienduizenden migranten na betaling van duizenden dollars Poolse werkvisa zouden hebben verkregen. Dat is extra gevoelig voor PiS, omdat de partij de hete adem voelt van de extreemrechtste Konfederacja, die openlijk zegt te gaan „schieten op immigranten” als zij aan de macht komt.

Of het dan hypocriet is dat de regering toestaat dat duizenden migranten van buiten de Europese Unie bij staatsbedrijf Orlen in Stara Biala komen werken, laat Slawomir Wawrzynski in het midden. „Dat is allemaal politiek”, zegt de bestuurder, die niet partijgebonden is maar eerder op PiS stemde. Nu twijfelt hij over zijn stem, omdat „deze regering te veel ruzie maakt met onze buurlanden, terwijl 2004 een van de mooiste jaren van onze geschiedenis is met de toetreding tot de Europese Unie”.

Vooralsnog ziet hij geen problemen met de arbeidsmigranten. „We waren eerder bang voor groepen Poolse hooligans die hier zouden komen om ze op te zoeken, maar dat is gelukkig niet gebeurd.” Het kan dus wel, migranten in Polen? „Als ze hier komen om te werken, is dat prima. Een handvol christelijke Filippijnen uit het containerdorpje komt zelfs zondag naar onze kerkdienst”, zegt Wawrzynski met een glimlach. „Maar we zijn bang voor het onbekende”, vervolgt hij. „We hadden nooit kolonies en zijn geen diverse samenleving. Eigenlijk zijn we vooral bang voor moslims, volgelingen van de islam in het algemeen.”

5. Gdansk

Na 1.022 kilometer stroomt de Wisla de Oostzee in. Bij de stad Gdansk vielen de Duitsers op 1 september 1939 Polen binnen en ontketenden daarmee de Tweede Wereldoorlog. Ook zijn het die wateren waaromheen de arbeiders van de scheepswerven werkten en met hun vakbond Solidarnosc geweldloos het communistische regime omver wisten te werpen, waardoor in 1989 het democratische Polen ontstond.

Ook recenter speelt Gdansk een grote rol in de politieke geschiedenis: in 2019 vond daar een politieke moord plaats.

Tijdens een benefietconcert op 13 januari 2019 werd Pawel Adamowicz, toen al bijna dertig jaar burgemeester van Gdansk en lid van Tusks Burgerplatform, neergestoken op het podium door draaideurcrimineel Stefan W. (27). „Ik zat onschuldig in de gevangenis”, riep W. door de microfoon op het podium vlak na zijn daad. „Burgerplatform heeft mij gemarteld. Daarom stierf Adamowicz.” De volgende dag overleed Pawel Adamowicz (53) aan zijn verwondingen.

„Het ergste is dat er in Polen niks is veranderd sinds de moord op mijn man”, zegt Magdalena Adamowicz telefonisch vanuit Straatsburg, waar ze na de aanslag is gaan werken als partijloos/onafhankelijk Europarlementariër en ze zich inzet tegen desinformatie. Voorafgaand aan de moord op haar man bleek dat staatszender TVP in één jaar bijna 1.800 keer berichtte over de burgemeester. Dat is bijna vijf keer per dag. „Ik denk dat de retoriek van laster en beledigingen in deze campagne helaas nog erger is”, zegt Adamowicz.

Aangestoken kaarsen voor de bij een steekincident omgekomen burgemeester van Gdansk, Pawel Adamowicz.

Deze verkiezingscampagne gaat het hard tegen hard. Bijna dagelijks stuurt PiS campagnefilmpjes de wereld in waarin wordt gewaarschuwd voor een Polen onder Tusk, die het land onder ‘Duits dictaat’ zou leiden. Op een bijeenkomst noemde PiS-leider Kaczynski Tusk ‘het pure kwaad’. En ook andersom schuwt Tusk de harde retoriek niet: PiS-politici noemt hij steevast ‘corrupt’, die ‘hun moeder nog zouden verkopen’. Tijdens de campagne zijn verschillende parlementskandidaten op straat aangevallen door onbekenden.

Ook de broer van de vermoorde burgemeester heeft met agressie te maken. „Gillende bejaarden die roepen dat ik een Duitser ben”, vertelt Piotr Adamowicz op zijn kantoor onder een groot portret van zijn broer. „Gespuug op de grond door voorbijgangers.” De oud-journalist van onder meer France Presse, Reuters en de Poolse krant Rzeczpospolita is na de dood van zijn broer de politiek in gegaan voor de partij van Tusk. Hij zit in de mediacommissie van de Sejm, maar „daar heb ik niets voor elkaar gekregen omdat PiS een meerderheid heeft in het parlement”.

De polarisatie in Polen is volgens Adamowicz niet begonnen sinds PiS aan de macht is, maar al daarvoor. „De vliegramp van Smolensk in 2010, daarna begon het”, zegt hij. Een Pools regeringsvliegtuig stortte neer met daarin onder meer de toenmalige president Lech Kaczynski, de tweelingbroer van de huidige PiS-leider. „Een tragisch ongeluk, dat helaas misbruikt is voor politieke doeleinden”, zegt Adamowicz. „De Russen zouden er volgens Jaroslaw Kaczynski achter zitten, met toestemming van Tusk die toen premier was. En dat houdt hij tot de dag van vandaag vol, zonder dat er bewijs voor is.”

Die polarisatie is volgens Basil Kerski, directeur van het Solidariteitsmuseum in Gdansk, verrassend aangezien de Poolse bevolking „door en door democratisch is” en van oudsher openstaat voor vluchtelingen en minderheden. „Maar sinds onze toetreding tot de EU in 2004, waar we jaren van droomden, hebben we geen gezamenlijk politiek doel meer. Dat heeft het populisme gevoed.”

Rond diezelfde tijd overleed ook de Poolse paus Johannes Paulus II. „Hij was een soort opper-president voor Polen”, zegt de ongelovige Kerski. „Vanaf zijn overlijden verliest de katholieke kerk in Polen haar vermogen om te strijden voor een politieke consensus. De kerk stelde zich altijd open voor iedereen, bekommerde zich om pluralisme in Polen, maar nu kiest de kerk één kant van het conflict.”

Deze verkiezingen ziet hij als een „eindgevecht tussen twee oudgedienden”, zegt Kerski over Kaczynski (74) en Tusk (66), die beiden hun politieke carrière begonnen bij vakbond Solidarnosc. „Wie er ook wint, er komen revolutionaire tijden aan.”

Correctie 15 oktober 2023: In een eerdere versie van dit stuk werd de zee ten noorden van Polen aangeduid als Baltische Zee. In het Nederlands noemen we dit doorgaans de Oostzee. Hierboven is dat aangepast.